Σε πλήρη εξέλιξη βρίσκονται τα έργα ανάδειξης της Παναγίας Αχειροποιήτου, ενός από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης. Το έργο, συνολικού προϋπολογισμού 500.000 ευρώ, χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Πολιτισμού με πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης και υλοποιείται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης.
Οι παρεμβάσεις περιλαμβάνουν:
Στόχος είναι, σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα, η απόδοση του μνημείου στους πολίτες και τους επισκέπτες στις αρχές του 2026, πλήρως αναδειγμένο και προσβάσιμο.
Η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη δήλωσε ότι ο Ναός αποτελεί μείζον μνημείο βυζαντινής τέχνης, με τα ψηφιδωτά, τον διάκοσμο και τις φορητές εικόνες του να συγκροτούν πραγματικό θησαυροφυλάκιο. Όπως υπογράμμισε, το έργο προχωρά με γοργούς ρυθμούς και εντάσσεται στη συνολική στρατηγική ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς της Θεσσαλονίκης, ενώ σημαντική είναι και η συμβολή του στην ενεργειακή αναβάθμιση και πυρασφάλεια του χώρου.
Ο Ναός της Παναγίας Αχειροποιήτου οφείλει την ονομασία του στην εικόνα της Θεοτόκου Δεομένης, η οποία, κατά την παράδοση, δεν φιλοτεχνήθηκε από ανθρώπινο χέρι. Το μνημείο αναφέρεται με αυτή την ονομασία ήδη σε χρυσόβουλο του Μιχαήλ Θ’.
Ανεγέρθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα ως ξυλόστεγη βασιλική, ελληνιστικού τύπου, χωρίς υπερώα. Αργότερα, κατά τον 7ο αιώνα, προστέθηκαν τα υπερώα, ένας μη διατηρούμενος φωταγωγός και εκτεταμένα προσκτίσματα. Σημαντικές επεμβάσεις έγιναν και τον 9ο αιώνα στην ανωδομή του ναού. Τον πρώιμο 13ο αιώνα τοποθετήθηκε μνημειακή τοιχογραφία των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων στο νότιο κλίτος.
Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου, από το 1430, ο ναός μετατράπηκε σε ισλαμικό ευκτήριο, με αλλοιώσεις στη μορφή του. Η οριστική του μορφή αποκαταστάθηκε στην περίοδο 1909-1914, με έργα αναστήλωσης.
Η αρχιτεκτονική του χαρακτηρίζεται από συμμετρική ανάπτυξη, μορφολογική ομοιογένεια και νατουραλιστική τεχνοτροπία των ψηφιδωτών, γεγονός που τον καθιστά ένα από τα αρτιότερα διατηρούμενα δείγματα αρχιτεκτονικής της ύστερης αρχαιότητας στη Θεσσαλονίκη.
Το 1988, η UNESCO συμπεριέλαβε τον Ναό της Παναγίας Αχειροποιήτου στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, μαζί με άλλα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία της πόλης.
Ο Ναός καταλαμβάνει ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης. Ο περιβάλλων χώρος οριοθετείται από λιθόκτιστο περίβολο τεσσάρων πλευρών, ο οποίος κατασκευάστηκε στο διάστημα 1920-1940 και ενισχύθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στην τρέχουσα φάση του έργου, δίνεται έμφαση στην επισκευή και αποκατάσταση του περιβόλου, καθώς παρουσιάζει τοπική αποδιοργάνωση, με χαρακτηριστική την κατάρρευση ενός πεσσίσκου στο νότιο τμήμα. Οι επεμβάσεις αυτές κρίνονται αναγκαίες για τη διατήρηση της ιστορικότητας αλλά και την ασφάλεια του χώρου.
