Η φιλία είναι ένας από τους πιο πολύτιμους, αλλά και πιο ευαίσθητους δεσμούς στη ζωή μας. Πολλοί έχουμε βρεθεί κάποια στιγμή σε εκείνο το δυσεπίλυτο δίλημμα: ένας φίλος που άλλοτε μας ενέπνεε και μας στήριζε, έχει μεταμορφωθεί σε πηγή έντασης και ψυχικής φθοράς.
Ένας άνθρωπος που διαρκώς παραπονιέται, ακυρώνει σχέδια την τελευταία στιγμή, επικεντρώνεται αποκλειστικά στον εαυτό του ή υπονομεύει διακριτικά την αυτοεκτίμησή μας.
Κάπου εκεί γεννιέται η ερώτηση: να ξεκόψεις ή να επιμείνεις;
Πολλοί νιώθουν τύψεις ή φόβο μήπως πληγώσουν τον άλλον, αλλά εκείνο που τους βαραίνει περισσότερο είναι η αίσθηση πως παρατείνουν άσκοπα μια φιλία που έχει χάσει τη σημασία της. Κι όμως, η φιλία είναι –σε αντίθεση με την οικογένεια ή τον γάμο– μια σχέση που στηρίζεται στην καθαρά στην επιλογή, χωρίς νομικές ή κοινωνικές δεσμεύσεις. Παρ’ όλα αυτά, η συναισθηματική της βαρύτητα την καθιστά εξίσου δεσμευτική.
Η δυσκολία του να απομακρυνθούμε από έναν φίλο φανερώνει μια εσωτερική πάλη: ανάμεσα στα πραγματικά μας συναισθήματα και τις κοινωνικές ή ηθικές προσδοκίες που πιστεύουμε ότι πρέπει να τηρούμε.
Η έννοια του «τοξικού φίλου» εμφανίστηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του ’80, όταν ο ψυχολόγος Joel D Block ανέφερε στο βιβλίο του Friendship πως «οι περισσότεροι από εμάς φέρνουμε τόσο θρεπτικά όσο και τοξικά στοιχεία στις φιλίες μας». Παρότρυνε, μάλιστα, να προσπαθούμε να ελαχιστοποιούμε τις αρνητικές πλευρές – αποδεχόμενοι ότι η τελειότητα είναι απίθανη.
Η ισορροπημένη αυτή θεώρηση γρήγορα υποχώρησε, καθώς αναδύθηκε μια νέα τάση στην αυτοβοήθεια που δραματοποίησε τη φιλική τοξικότητα. Στο How to Survive Practically Anything (1993), διαβάζουμε πως «ένας τοξικός φίλος είναι εκείνος που υπονομεύει την αυτοπεποίθησή μας, εξαντλεί τη δύναμή μας, χαίρεται στις αποτυχίες μας, κριτικάρει την πρόοδό μας και σπέρνει απαισιοδοξία».
Το 1996, το περιοδικό Teen ρωτούσε: «Τοξικοί φίλοι: δηλητηριάζουν τη ζωή σου;», ενώ λίγα χρόνια αργότερα, στο βιβλίο της Florence Isaacs, Toxic Friends / True Friends, οι τοξικές φιλίες περιγράφονται ως απειλή για την υγεία, την ευτυχία και την επαγγελματική πορεία. Το μήνυμα ήταν σαφές: όπως και με κάθε δηλητήριο, το «κόβεις».
Η ιδέα ότι «πρέπει» να ξεκόψεις από κάποιον που σε επιβαρύνει συναισθηματικά αντανακλά μια σύγχρονη εμμονή με την αυτοπραγμάτωση και την προσωπική βελτίωση, όλα στη βάση της προστασίας της ψυχικής μας υγείας.
Όπως εξηγεί η κοινωνιολόγος Eva Illouz στο The End of Love, στις φιλελεύθερες κοινωνίες μας κυριαρχεί η ιδέα της απόλυτης επιλογής – είτε σεξουαλικά, είτε καταναλωτικά, είτε συναισθηματικά. Όποιος δεν δρα αποφασιστικά, θεωρείται αδύναμος, παθητικός, ίσως και αυτοκαταστροφικός.
Στην εποχή των social media, ο όρος «τοξικός φίλος» έχει αποκτήσει σχεδόν μυθική διάσταση.
«Εμπειρογνώμονες» των κοινωνικών δικτύων απαριθμούν ενδείξεις τοξικότητας, ενώ άγνωστοι ενθαρρύνουν ο ένας τον άλλον να «ξεκόψουν για το καλό τους». Όπως επισημαίνουν οι κοινωνιολόγοι Kinneret Lahad και Jenny van Hooff, το να έχεις έναν τοξικό φίλο παρουσιάζεται ως κατάσταση θυματοποίησης, ενώ το να τον απομακρύνεις, ως πράξη θάρρους και αυτοσεβασμού.
Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη.
Ανάμεσα στις επιστολές που έχουν μελετηθεί από αρχεία όπως το Mass Observation, συναντά κανείς συναισθήματα που δύσκολα περιγράφονται στα viral post: φόβος μήπως πληγωθεί ο άλλος, ανάγκη κατανόησης της αλλαγής, ελπίδα ότι τα πράγματα θα ξαναγίνουν όπως παλιά.
«Την αγαπώ», έγραφε μία από τις συμμετέχουσες, «και θυμάμαι μια εποχή που δεν ήταν τόσο κουραστική». Αυτή η φράση τα λέει όλα. Οι φιλίες είναι πολύπλοκες, αντιφατικές, γεμάτες μνήμες και σκιές – καμία σχέση με τις τέλειες εικόνες του Instagram, όπου η παραμικρή απόκλιση μπορεί να χαρακτηρίσει κάποιον ως «τοξικό».
Εάν η ιδέα της ευθείας αντιπαράθεσης σε τρομάζει, υπάρχουν άλλοι τρόποι να διαχειριστείς τη φθορά:
Η ειδικός Emily Langan τονίζει πως έχουμε εξιδανικεύσει την έννοια της βαθιάς, παντοτινής φιλίας, ενώ στην πράξη υπάρχουν πολλών ειδών φιλικοί δεσμοί: από δια βίου συντροφιές μέχρι σύντομες, έντονες επαφές ή πιο πρακτικές, καθημερινές σχέσεις.
Σε έναν κόσμο που προωθεί τη γρήγορη απόρριψη κάθε σχέσης με ελαττώματα, η επιλογή να περιμένεις, να παρατηρείς και να αντέχεις τη συναισθηματική ασάφεια, μοιάζει σχεδόν ανατρεπτική.
Κι όμως, πολλές φορές, αυτή η ευέλικτη και συγχωρητική στάση είναι εκείνη που μας βοηθά να διατηρήσουμε δίπλα μας ανθρώπους που ήταν – και ίσως να ξαναγίνουν – σημαντικοί.
